چرا آیه ولایت ثابت کننده امامت حضرت علی(ع) است؟/رد اشکال آلوسی

مرکز نشر هاجر، وابسته به مرکز مدیریت حوزه های علمیه خواهران، کتاب «مظلومیت تاریخی: بررسی و نقد آیات ولایت از دیدگاه آلوسی» نوشته فاطمه پرهیزگار را با شمارگان ۳۰۰ نسخه، ۱۲۸ صفحه و بهای ۲۸ هزار تومان در بهار امسال منتشر کرده است.

در عقاید امامیه، امامت از اصول دین است. امامت منصبی الهی و عظیم است که نفوس بشر را به کمال مطلوب خود هدایت می‌کند. شیعه را عقیده بر این است که جامعه اسلامی پس از پیامبر مکرم اسلام (ص) احتیاج به شخصی دارد که ادامه دهنده راه آن حضرت در بعد تبیین، توسعه و تطبیق شریعت باشند. بنابراین از نظر شیعه این اشخاص باید همان خصوصیات و صفات پیامبر مکرم اسلام را دارا باشند.

بنابراین جانشینان پیامبر مکرم اسلام (ص) به مانند جناب ایشان از عصمت برخودارند و سرچشمه و عصاره و مجموعه همه خوبی‌ها، ارزش‌ها، صفات برجسته و فضایل اخلاقی‌اند. شیعه بر این عقیده است که جانشینان پیامبر (ص)، امیرالمومنین امام علی بن ابی‌طالب(ع) و یازده فرزند ایشان از نسل حضرت فاطمه الزهرا (س) هستند و خداوند در آیاتی از قرآن به مسائلی چون امامت و ولایت و عصمت اهل بیت و فضایل آنها اشاره کرده است.

مقابل این دیدگاه اهل سنت قرار دارد که عموم عالمان آنها امامت را منصبی انتخابی می‌دانند و به همین دلیل شبهاتی پیرامون دیدگاه‌های شیعه در زمینه جانشینی پیامبر وارد می‌کنند. یکی از این عالمان که شبهات و اشکالاتی را به اصول عقاید امامیه وارد کرده ابوالثناء سید ‎محمود شهاب‌الدین آلوسی بغدادی، فقیه، مفسر، ادیب و مفتی بغداد در سده سیزدهم هجری است.

آلوسی از جمله شخصیت‌های برجسته علمی اهل سنت در سده سیزدهم است که تالیفات پرشمار داشته که از جمله آنهاست رساله‌ای در رد شیعه در باب موضوع امامت، «نثر اللآلی علی نظم الأمالی» و تفسیر عظیم «روح المعانی». هرچند که به نظر می‌آید تعصب مذهبی‌اش در نگارش رسالات در رد عقاید شیعه در موضوع امامت نقش مهمی را ایفا کرده است، اما علم و دانش او نیز قابل انکار نیست. دلیل طرح تعصب مذهبی آلوسی این است که او مدام به برخی از منابع اهل سنت ارجاع داده و با دیدی انتقادی به روایات آنها نگاه نمی‌کند و حتی به آن دسته از منابع مهم اهل سنت که روایات شیعی را تایید می‌کنند، نیز بی‌توجه است.

یکی از اشکالات آلوسی درباره آیه ولایت است. عموم مفسران شیعه اعتقاد دارند که آیه ۵۵ سوره مائده که به آیه ولایت شهرت دارد درخصوص حضرت علی(ع) نازل شده است: «إِنّما وَلیکُمُ اللهُ و رَسولُهُ والّذینَ ءَامَنوا الَّذینَ یقِیمُونَ الصَّلوةَ و یؤتُونَ الزَّکوة و هُم راکِعونَ... ولی شما فقط خدا، پیامبر و مؤمنانی هستند که نماز را به پا داشته، در رکوع زکات می‌دهند.» و شان نزول آن به دلیل رخدادی شگفت است. بر اساس روایات، روزی فقیری وارد مسجد پیامبر(ص) شد و تقاضای کمک کرد؛ ولی کسی چیزی به او نداد. او دست خود را به آسمان بلند کرد و گفت: «خدایا! شاهد باش که من در مسجد رسول تو تقاضای کمک کردم؛ ولی کسی کمکی نکرد.» در همین حال، حضرت علی(ع) که در حال رکوع بود، با انگشت کوچک دست راست خود اشاره کرد. فقیر نزدیک آمد و انگشتر را از دست ایشان بیرون آورد و این آیه نازل شد. برخی از علمای اهل سنت نیز بر این رویداد و شان نزول صحه گذاشته‌اند.

به باور شیعه این آیه قوی‌ترین دلیل برای اثبات امامت حضرت امیرالمومنین امام علی بن ابی‌طالب (ع) است. اما اشکال آلوسی بر استدلال شیعه به این آیه، در زمینه اثبات امامت حضرت علی (ع) بر این استوار است که این اثبات مبتنی بر لزوم نفی امامت سایر امامان شیعه (ع) است. آلوسی اعتقاد دارد آیه ولایت در خصوص علی نازل نشده، بلکه درباره مهاجران و انصار که امام علی (ع) هم از جمله آنهاست نازل شده است، به دلیل اینکه ساختار واژه (الذین) جمع است و حضرت علی هم یکی از مهاجران و انصار و یا اصحاب پیامبر است.

پاسخ‌های مهمی را به این اشکال داده‌اند از جمله اینکه: اگر حکمی ابتدا به صورتی مطرح شود که تک تک افراد را شامل شود آنگاه با آوردن قید و نشانه‌ای فرد مورد نظر را مشخص کند، اثرش رساتر و قویتر از حکمی خواهد بود که مستقیماً متوجه فرد شود. و این روش، روشی ناشناخته و غیر معمول در قرآن نیست و مثال‌های فراوانی دارد، مثل «الذین قال لهم الناس» و...

همانطور که اشاره شد علمای امامیه مدام به اشکالات آلوسی پاسخ‌ داده‌اند و شاید برای هر شبهه او بیش از ده‌ها پاسخ وجود داشته باشد. در دهه‌های اخیر نیز پاسخ‌هایی به شبهات او داده شده است، اما پیشتر کتابی اختصاصی که در رد شبهات آلوسی درباره آیات نازل شده در شان اهل بیت (ع) باشد، منتشر نشده بود و شاید کتاب خانم فاطمه پرهیزگار نخستین اثر مستقل در این موضوع باشد که از قضا با زبانی ساده نیز ارائه شده است.

«مظلومیت تاریخی: بررسی و نقد آیات ولایت از دیدگاه آلوسی» هفت فصل دارد. در فصل نخست که کلیات پژوهش در آن ارائه شده نویسنده ضمن معرفی آلوسی و بحث درباره زندگینامه و آثار او به شرح معنای لغوی و اصطلاحی اهل بیت می‌پردازد.

فصل دوم کتاب «شبهات آلوسی در آیه مباهله و پاسخ» نام دارد و شامل این مباحث است: «نگاه اجمالی به آیه مباهله»، «شبهات آلوسی و پاسخ»، «انفسنا به معنای پیامبر (ص)»، «انفسنا به معنای حضرت علی(ع)»، «شمول ابناءنا بر حضرت علی (ع)»، «نفی تساوی پیامبر(ص) با حضرت علی(ع)»، «نفی ولایت حضرت علی(ع) در دوران پیامبر(ص)» و «نفی افضلیت حضرت علی(ع) از پیامبران».

در فصل سوم کتاب با عنوان «شبهات آلوسی در آیه ولایت و پاسخ» این مباحث مطرح شده است: «نگاه اجمالی به آیه ولایت»، «شبهات آلوسی و پاسخ»، «دلالت حصر بر نفی امامت ائمه(ع)»، «عدم نزول آیه در شان حضرت علی(ع)»، «نفی (اولی به تصرف) از کلمه (ولی) در آیه»، «تعارض قاعده «العبرة لعموم اللفظ» با تخصیص آیه»، «رکوع به معنای خشوع» و «عدم اطلاق زکات بر صدقه مستحبی».

فصل چهارم تا هفتم کتاب به ترتیب شامل این عناوین است: «شبهات آلوسی در آیه ابلاغ و پاسخ»، «شبهات آلوسی در آیه اکمال و پاسخ»، «شبهات آلوسی در آیه دال بر عصمت اهل بیت (ع) و پاسخ» و «مقایسه شبهات آلوسی با دیگر مفسران».